Dit artikel werd gepubliceerd op 21/11/2022 in de Vrije Tribune op Doorbraak.be
Hoe het artivisme* een thuis vond in de musea
Barca Nostra: een gezonken migrantenboot als kunstwerk in Venetië.
foto: ©Wiki
De activisten in het museum zijn zoals streakers op het voetbalveld: choquerende stoorzenders. Maar vanuit het kunstenaarsperspectief kunnen de beelden ervan interessante associaties oproepen, vindt kunstenaar Peter Proost in deze vrije tribune.
De acties lijken wel performances. Niet mijn favoriete strekking, maar ze is sterk vertegenwoordigd in de kunstwereld. Choqueren is het middel om aandacht vast te houden en gelijktijdig conventies omver te gooien. Maak dus plaats voor vernieuwing. Miró deed uitspraken als ‘ik wil de schilderkunst vernietigen.’ Hij bedoelde dat niet letterlijk maar hij bewerkte zijn eigen werken door ze deels te verbranden of er gaten in te snijden. Kunstenaars schoten met kogels en verf naar hun doeken of sneden er gleuven in (Fontana). Action painting , Dada en Art Brut waren energiek en existentialistisch.
Dat leidde naar performances waar veel samen kwam. Herman Nitch die met een groep medestanders waaronder Otto Muehl séances opvoerden met dode dieren die boven mensen werden opengesneden. Af en toe bots ik in een museum op overblijfselen ervan. Dat zijn dan met verf, bloed, en andere lichaamsvochten beschilderde doeken, inclusief foto’s en films van het evenement. Dus agressie werd niet alleen afgebeeld maar ook deel van de creatie.
Eigen werk van Peter Proost, gebaseerd op Beuys
Niet het sublimeren maar de werkelijkheid zelf
Het resultaat was dan ook vaak niet interessant . Toch is directe confrontatie tot een vorm op zich ontwikkeld met hoogtepunten zoals Joseph Beuys (de coyote) en Marina Abramovic (de pijl en de stoel). Beuys liet zich gedurende drie dagen in New York opsluiten bij een coyote, met een wandelstok en gewikkeld in vilt dat op het einde werd afgescheurd door de coyote. De partner van Marina Abramovic richtte een pijl met een gespannen boog op haar zolang hij het volhield.
Bij een ander werk kon je plaats nemen aan een tafel tegenover haar, zolang je wou en met voortdurend oogcontact, wat bij sommigen heel wat emoties opriep De Chinees Ai Weiwei liet een authentieke oude vaas stukvallen als performance en de gefilmde versie werd dan het werk. Het gaat natuurlijk over zijn relatie met de Chinese traditie en de leiders. De Belg Francis Alys, hij woont sinds 1986 in Mexico, maakt veel dergelijke werken. In één ervan loopt hij door Mexico Stad met een revolver in zijn hand, rustig langs zijn been. Hij loopt zo rond totdat de politie met een wagen eraan komt. Bloedlink .
Het omkeren van de feiten
Er is dus wel degelijk een context en een enscenering waardoor de werkwijze van kunstenaars door de actievoerders wordt geïmiteerd en er zelfs mee samenvalt. De activisten hadden zich ook gewoon kunnen vastlijmen, zoals ze dat op de straten doen. Maar nee, ze willen duidelijk spektakel en kiezen daarvoor échte toppers als doel. Men kan zelfs stellen dat het hier over een omkering gaat: iets dat eruit ziet en aanvoelt als kunst, blijkt echt te zijn.
Eigen werk van Peter Proost gebaseerd op Matisse
Het is voor de hand liggend dat deze acties terug zullen opduiken in het kunstmilieu. Al gebeurt het één enkele keer dat men vindt dat er te ver wordt gegaan. Zo vond Damien Hirst de aanval op de Twin Towers ‘kind of like an artwork in its own right’. Daarvoor is hij door het stof moeten gaan. Activistische kunstwerken worden vaak in openbare ruimtes, instellingen en instituten getoond en verworven als deel van de publieke collecties.
Activistische kunstenaars op de meest prestigieuze kunstevenementen
Mark Elchardus vernoemt in het boek Reset de vluchtelingenboot, die als kunstwerk ‘Barca Nostra’ werd gepresenteerd in Venetië. Het schip zonk met honderden migranten aan boord op weg naar Sicilië. Het mooie wrak werd zeer spectaculair, op een vlot Venetië binnen getrokken en kreeg een plaats op de Biënnale. Natuurlijk maakte het indruk. De boot functioneerde immers als een sarcofaag. Christoph Büchel, de Zwitsers-Finse kunstenaar heeft een oeuvre dat stijf staat van politiek-correct activisme. Hij misbruikt kunst.
Het werk ‘Porta d’Europa’ van Mimo Paladino is een triomfboog/poort aan de zee op Lampedusa.Desondanks verdient zijn oeuvre aandacht. Paladino gebruikt veelvuldig traditionele technieken en iconografieën, zij het op een postmoderne manier Het activisme zit verweven in het persoonlijk denken. Het wordt gevormd door een hang naar het kosmopolitische wat niet verwonderlijk is, want kosmopolieten zijn zulke kunstenaars vaak ook.
Mensenrechten
Deze sentimenten hebben zeer veel gelijkenis met het oriëntalisme waarbij het verlichtingsdenken net zo’n plaats innam als nu het zeer controversiële discours rond mensenrechten. Verder destabiliseren die mensenrechten eerder dan dat ze maatschappelijke evenwichten versterken. Een vorm van destabilisatie is al van de renaissance een onderdeel van het vernieuwingsproces van de Kunsten en was nodig om de maatschappelijke evolutie mee vorm te geven. Daardoor wordt het nog wat ingewikkelder om vaststellingen te doen over ethische waarden van activisme in de kunst.
Een museum heeft een verhaal nodig. De combinatie gebouw en collectie moet een gerichte indruk achterlaten. Doorheen de gekozen onderwerpen en beelden toont de kunstenaar zijn stellingname. Daar kunnen de curatoren mee aan de slag. Maar ook de curatoren worden aangezocht door besturen omdat ze bekwaam geacht worden om een bepaald maatschappelijke issue goed in beeld te brengen. Dat maakt dat het activisme er thuis is. Waar in het verleden vernieuwing stond voor nieuwe uitdrukkingsvormen dekt dat begrip nu sociologische veranderingen steeds vanuit een links standpunt. Daar ligt de reden waarom de klimaatactivisten amper gestraft zullen worden, vermoed ik.
*De forumschrijver Yngling H. muntte het woord ‘artivisme’.